زبان تاتی ؛میراث شفاهی و معنوی منطقه دماوند را دریابیم(۱)

در قرآن کریم (روم۲۲) آمده است: «آفرینش آسمان و زمین و اختلاف زبان ها و رنگ هایتان از نشانه های خداوند است، بی گمان در آن ها دلایل و نشانه هایی برای فرزانگان و دانشمندان وجود دارد.»

🔺زبان بازتاب فرهنگ و اندیشه و جلوه ای از هویت انسانی است و از آن به عنوان سرمایه فرهنگی یاد می کنند. زبان ملی ما، زبان فارسی و زبان معیار است. این زبان که زبان شاهنامه و حافظ و سعدی و … است باعث وحدت و یکپارچگی ماست، پس باید آن را حفظ و تقویت کرد. اما از یاد نبریم که در کنار همه ی زبان های ملی، زبان های بومی و مادری هم وجود دارد. می دانیم که ایران کشوری است با اقوام و فرهنگ های مختلف که در خود زبان بومی و مادری بسیاری دارد که در حفظ و بقا و نیز انتقال و ادامه فرهنگ نقشی اساسی ایفا کرده و در واقع آیینه فرهنگ و اقلیم با ویژگی های خاص و سنت و آداب و رسوم منحصر به فرد آن قوم و منطقه است.

🔹شهر دماوند در میان شهرهای ایران به واسطه کوه بلند و بی همتای دماوند نامی آشناست. شهری با بنیاد اسطوره ای که از دیرباز دارای زبان بومی و مادری خود بوده و نام این زبان که همه ما می دانیم زبان «تاتی» است.

🔹در این نوشتار کوتاه قصد ریشه یابی و تخصصی سخن گفتن نداریم بلکه می خواهیم صحبتی کوتاه داشته باشیم و درباره این زبان و دغدغه هایی که درباره این زبان وجود دارد بگوییم و نگران باشیم که اگر این زبان به همین شکل به روندی که دارد ادامه پیدا کند، دیر زمانی نخواهد رسید که نه نشانی از این زبان خواهد ماند و نه از فرهنگ غنی آن.

🔹ابتدا به قلمرو جغرافیایی این زبان به صورت مختصر و کوتاه اشاره کنیم.
مردمی که به زبان تاتی صحبت می کنند بیش از چهارصد هزار نفر هستند که در گستره وسیعی از ایران به صورت پراکنده زندگی می کنند. در خارج از ایران در قفقاز، روسیه، آذربایجان و در نقاط مختلف خصوصا در مناطق کوهستانی و کوهپایه ای زندگی می کنند.
این زبان ها روزی از آذربایجان تا شمال خراسان و گستره وسیعی در مناطق شمالی ایران نیز گسترش داشت اما امروزه در نقاط مختلف ایران به صورت پراکنده هستند؛ در قزوین، تاکستان و سگزآباد، بوئین زهرا، اشتهارد، طالقان و الموت و در زنجان و طارم و در استان مرکزی و تفرش و در خراسان شمالی، اسفراین، بجنورد و جاجرم، در مازندران و گیلان و گرگان، آران و بیدگل کاشان، در آذربایجان، اردبیل و سراب، شاهرود و نیز در مناطق دیگری از ایران هستند که به این زبان صحبت می کنند.ودر رشته کوه البرز در دماوند و اطراف آن، کیلان، ایوانکی، گرمسار.

البته اگر دقت کنیم خواهیم دید که از دماوند به صورت خطی که از ارتفاعات آغاز می شود و در ادامه آن لواسانات و طالقان ادامه یافته و به سیاهکل و رستم آباد می رسد وسپس به تاکستان و الموت و به بوئین زهرا ختم می شود که به این زبان صحبت می کنند.

🔹در منطقه دماوند در بعضی از مناطق و روستاها مردم با زبان های متفاوتی زندگی می کنند که یا مهاجرت کرده اند یا هم مرز بودن با مازندران باعث این تاثیر بوده است. از جمله زبان کردکرمانچای مانند سربندان،جابان، گرمابسرد و.. ، یا ترک زبان مانند رودهن، مهرآباد، گلاهک، و روستاهای حصار، کاجان، تمسیان و..، یا شیرازی مانند قراء وگلدشت(کالدشت سابق) یا عرب زبان مانند اتابک، بعضی از طوایف چنار، یا مازندرانی (مازنی) مانند خط مرزی از آبعلی تا مشاء و چشمه اعلا، دشتمزار، اوره، و.. تا روستاهای پشتکوه مانند آرو،مومج،هویر و..

🔹اما زبان تاتی زبان بومی و مادری منطقه ی دماوند است که از دیرباز مردم منطقه به این زبان صحبت می کنند. زبانی است که از نسلی به نسل بعد طی قرون متمادی تا به امروز رسیده است. این زبان همانطور که در واژه های آن دیده می شود، ریشه در زبان های باستانی ایران دارد و با زبان های فارسی، تالشی، مازندرانی، لری، کردی و گیلکی بسیار شباهت و نزدیکی دارد و البته ریشه در زبان مادی دوره ی مادها دارد و عده ای هم معتقدند که زبان تاتی همان زبان آذری است و در واقع زبان قدیم آذربایجان بوده و آن را همان آذری می دانند. در یک سندی که یک کتیبه باستانی است کلمه «تات» در آن استفاده شده و معنی اتباع و رعایا می دهد و البته لفظ «تات» به ایرانیان و یکجانشینان اطلاق می شود و به معنی ایرانی، فارسی و فارسی زبانان است.
در این بحث کوتاه لازم به ذکر است که منطقه دماوند و روستاهای اطراف تحت قلمرو حکومت مادها بوده و در کتیبه آشوری صحبت از لشکرکشی به کوه بیکنی که همان دماوند باشد، آمده است. نشانه ها و دلایلی از دوره مادها خصوصاً نام ها و آثاری که احتمال می رود «مادی» باشد در منطقه دماوند وجود دارد. بنابراین احتمال این که زبان تاتی از بازمانده های زبان مادی کهن در دوره مادها باشد را بیشتر می کند.