🔶 دیباچه
دیواره های سترگ البرز که مواهب خزر را ناعادلانه به سواحل باریک آن سو واگذار کرد، مانع از آن نشد که مردمان دامنههای جنوبی از فرهنگ پویای کنارههای خزر برخوردار شوند. باری، نسیم شمال وزیدن گرفت و شمهای از عطر دلاویز فرهنگ مازندرانی را به کوهپایههای دماوند کشانید. «عروس مازندری» که درخواستگاه خود، در بیشهزارها میگشت، میان شالیزارهای خرم میچمید و کنار کدوبنها لم می داد، وقتی بدین سوی آمد، جامه اهالی کوهستان در بر کرد و پا به پای آنها در کوه و کمرها گشت و چون هوای خوش ییلاق را مناسب دید و یقین کرد که آب دماوند از زبان هم شیرینتر است (دماوند او شیرین تر از زوونه ـ امیر) در همانجا ماندگار گشت، لیکن از سختی و صلابت کوهستان قدری به خود گرفت و ماهیت جبلی یافت.
🔷 پیشینه تاریخی ـ فرهنگی
منطقه ای که در تقسیمات کشوری امروز شهرستان دماوند خوانده می شود، یا بطور قطع بخش عمده آن در گذشته قسمت کوهستانی طبرستان به شمار می رفته است که روزگاری سادات مرعشی در آن حکومت داشتند.
بحث پیرامون چگونگی پیدایش و ساختار زبانی که امروزه به گویش مازندرانی شهرت یافته است و همچنین خواستگاه این زبان که آیا منطقه کوهستانی طبرستان بوده و یا جلگه های کنار خزر، از حوصله این مقاله خارج است؛ چه، غرض از نگاشتن این وجیزه معرفی اجمالی زبان و فرهنگی است که اکنون بخش وسیعی از منطقه دماوند در حوزه نفوذ آن قرار گرفته است. به هر حال، اگر جلگه های مازندران را خواستگاه این زبان بدانیم، قائل بدان شده ایم که زبان و فرهنگ مازندی به طریقی منتقل شده و به کوهستانهای دماوند راه یافته است. اینکه انتقال از چه زمانی و چگونه صورت گرفته، مدرک معتبری در دست نیست. ولی از اوضاع و احوال گذشته ای نه چندان دور می توان استنباط کرد که گردنه های گدوک و امامزاده هاشم که در گذشته نیز مثل حال گلوگاههای ارتباطی خطه مازندران با دیگر نقاط بوده اند، گذرگاههای فرهنگی نیز به شمار می رفته اند که از طریق آنها و بوسیله چارواداران و مسافران و رفت و آمدهای مکرر مردم، انتقال فرهنگی صورت گرفته است. وجود روستاهایی که در مسیر این دو گردنه واقع شده اند و اکنون مردم آنها به زبان مازندرانی تکلم می کنند، می تواند شاهدی بر این مدعا باشد.
🔶 قلمرو زبان مازندرانی در دماوند
همانگونه که در سطور پیشین اشارت رفت، روستاهایی که در مسیر گردنه های گدوک و امامزاده هاشم و اطراف آنها واقع شده اند، داخل این قلمرو قرار گرفته است.
از مسیر گدوک: کهنک در منتهی الیه شرقی دماوند، آرو ، روستاها پشت کوه شامل: یهر، لی پشت، دهنار، مومج و هویر.
سیدآباد در پنجاه کیلومتری گدوک و روستاهای جنوبی آن: کلاک، مشهد و یدره.
از مسیر امامزاده هاشم: دهستان آبعلی شامل: مبارک آباد، آبعلی، قائم محله، سادات محله، کریتون، جورد، وسکاره و ایراء.
همچنین محله ها و روستاهای شمال دماوند: مشاء، چشمه اعلا، دشتبان، دشتک، احمدآباد، اوره و دشتمزار.
