▫️چندی است که پای ایران به مناقشات تاریخی ارمنستان و آذربایجان باز و اختلافات بین تهران و باکو حسابی خبرساز شده است. به طوریکه کار به برگزاری رزمایش مشترک از سوی آذربایجان و ترکیه و به نوعی تهدید ایران و ارمنستان از یک طرف و از طرف دیگر رزمایش ایران در نزدیکی مرزهای ارمنستان و هشدار رهبری به این کشورها منجر شده است. دیروز هم وزیر امور خارجه ارمنستان راهی تهران شد و در عین حال نخست وزیر این کشور اعلام کرد که هیچ پیمانی را که بر خلاف منافع ایران باشد با آذربایجان امضا نخواهد کرد. اما مسئله اصلی چیست؟ اختلاف ارمنستان و آذربایجان بر سر چیست و چه شد که پای ایران به این مناقشات باز شد؟
اختلافات ارمنستان و آذربایجان ریشه در تاریخ دارد
ریشه اصلی اختلافات ارمنی‌ها و ترک‌ها نه به چند دهه اخیر بلکه به قرن‌ها پیش باز می‌گردد، به حدود قرن ۱۱ میلادی زمانی که ترک‌ها به منطقه قفقاز مهاجرت کردند و ارمنی‌ها را از بخش‌هایی از این منطقه خارج کردند.
این اختلافات طی همه این سالها همواره شعله جنگ را بین ارمنستان و آذربایجان نگه داشت. اما ریشه اختلافات اخیر به جنگ بین دو کشور در دهه ۹۰ میلادی و بر سر منطقه کوهستانی قره باغ باز می‌گردد، جنگی که در نهایت در آن ارمنستان منطقه قره باغ را از آن خود کرد و علاوه بر آن برخی از مناطق و شهرهای آذربایجان را اشغال کرد.
آخرین درگیری بین دو کشور که بار دیگر به تغییر مرز آنها منجر شد، سال گذشته رخ داد. در این درگیری‌ها آذربایجان موفق شد که سرزمین‌هایی را که به اشغال ارمنستان درآمده بود پس بگیرد(در تصویر با رنگ خاکستری پررنگ نشان داده شده است). اما منطقه قره‌باغ که غالب جمعیت آن ارمنی هستند، در کنترل ارمنستان باقی ماند. در این جنگ ترکیه و جنگجویان مخالف بشار اسد در سوریه از آذربایجان حمایت کردند. گفته می‌شود پاکستان و اسرائیل نیز با فروش سلاح به آذری‌ها در حمایت از باکو دست داشته‌اند.
این درگیری‌ها در نهایت با وساطت روسیه پایان یافت و دو کشور اعلام آتش بس کردند. در این میان، ایران از هیچ کشوری حمایت نکرد و اصل را بر بی‌طرفی گذاشت. با این حال با پایان یافتن جنگ، تحرکاتی از سوی آذربایجان با همراهی ترکیه آغاز شد که ایران را به مناقشه دو کشور وارد کرد.
راه ارتباطی ترکیه با آذربایجان چگونه است؟
در حال حاضر نخجوان و دیگر سرزمین‌های آذربایجان تنها از مسیر مرزی که بخشی از آن از خاک ایران می‌گذرد، ارتباط دارند. این موضوع در خصوص ارتباط باکو و ترکیه نیز صادق است. ترکیه به مدد قرارداد مودت در دوران آتاترک بخشی از خاک ایران را از رضاشاه گرفت تا با نخجوان به عنوان سرزمینی ترک زبان مرز مشترک داشته باشد. با این حال برای رسیدن به باکو از خاک نخجوان باید از مسیری عبور کند که بخشی از آن از خاک ایران می‌گذرد.
دالان زنگزور چیست؟
در حالی که بین آذربایجان و ارمنستان آتش بس اعلام شده است، طرحی برای وصل کردن مناطق جدا افتاده از هم دو کشور مطرح شد. از آنجایی که بعد از پس گرفتن سرزمین‌های آذربایجان، ارمنستان و منطقه قره باغ هیچ مسیر ارتباطی ندارند به ابتکار روسیه دالانی با عنوان لاچین در خاک آذربایجان ایجاد شد تا ارتباط ارمنستان و قره باغ حفظ شود. آذربایجان نیز که با نخجوان تا کنون از مسیری که از ایران می‌گذرد، ارتباط داشته، حالا با حمایت ترکیه طرح راهرو زنگزور را در ازای دالان لاچین مطرح کرده است. بر اساس این طرح، بخش باریکی از خاک ارمنستان که درست در مرز ایران قرار دارد به آذربایجان تعلق می‌گیرد تا به این شکل مسیر نخجوان و باکو مستقل شود. در صورت تحقق چنین رویایی، شورای همکاری کشورهای ترک زبان شامل ترکیه، آذربایجان، ازبکستان، قزاقستان و قرقیزستان به طور یکپارچه به هم متصل می‌شوند.
اما این طرح همزمان موجب می‌شود که ایران با ارمنستان مرز مشترکی نداشته باشد و این موضوعی است که ایران را وارد مناقشات ارمنستان و آذربایجان کرده است. در جریان مناقشات اخیر ترکیه و آذربایجان، قصد داشتند که این بخش از خاک ارمنستان را اشغال کنند که با مخالفت جدی ایران مواجه شدند.
چرا حفظ مرز ایران و ارمنستان مهم است؟
ایران زمینی از سه مسیر به اروپا و اوراسیا وصل می‌شود، یکی از طریق ترکیه، یکی آذربایجان و دیگری ارمنستان. اگر مرز مشترک ایران و ارمنستان گرفته شود، ایران عملا برای ارتباط به اروپا به آذربایجان و ترکیه وابسته خواهد شد. علاوه بر حمل و نقل زمینی، چنین طرحی عملا برنامه‌های بلندمدت ایران برای انتقال انرژی به اروپا را به کما خواهد برد.
بنابراین طرح راهرو زنگزور همزمان دو هدف را دنبال می‌کند، اول ارتباط کشورهای ترک را مستقل از ایران و دوم ایران را برای ارتباط با اروپا به آذربایجان و ترکیه وابسته می‌کند.
هشدار ایران به آذربایجان
بار اولی که ترکیه و آذربایجان برای تشکیل دالان زنگزور تلاش کردند، با هشدار جدی ایران مواجه شدند. اما فشار آنها پایان نیافته است. از سویی ترکیه و آذربایجان رزمایش نظامی مشترک برگزار کردند و از طرف دیگر آذربایجان برای کامیون‌های ایرانی که قصد رسیدن به اروپا و اوراسیا را دارند در آن بخش از مسیر که از مرز مشترک ارمنستان و آذربایجان می‌گذرد، مشکلاتی ایجاد کرده است.
ایران نیز البته هشدارهایی داده و با برگزاری رزمایشی در نزدیکی مرز ارمنستان به تهدیدات دو کشور ترکیه و آذربایجان پاسخ داده است. دیروز نیز رهبر معظم انقلاب در سخنانی در این خصوص به آذربایجان هشدار داد. ایشان گفتند آن کسانی که با توهم تکیه به دیگران و با تکیه به دیگران گمان میکنند که امنیت خودشان را میتوانند تامین کنند بدانند که سیلی این را به زودی خواهند خورد.
اشاره رهبری به حضور اسرائیل در پشت پرده این اختلافات است. ایران همچنین اعلام کرده اسرائیل نیروهای خود را برای کمک به آذربایجان به نخجوان راهی کرده است، موضوعی که از سوی آذربایجان تکذیب شده است.
رزمایش مشترک ترکیه و آذربایجان
با وجود این هشدارها شب گذشته، اعلام شد که آذربایجان و ترکیه قصد دارند که رزمایش مشترکی در نخجوان برگزار کنند. این رزمایش نظامی که «برادری خدشه‌ناپذیر ۲۰۲۱» نامیده شده در روزهای ۱۳ تا ۱۶ مهر در نخجوان برگزار می‌شود. به گفته سرگرد پینار کارا، هدف از اجرای این رزمایش افزایش سطح هماهنگی میان نیروی زمینی ارتش دو کشور است.
در این میان دیروز وزیر امور خارجه ارمنستان نیز وارد تهران شد. آرارات میرزویان در این سفر دو روزه با برخی مسئولین از جمله حسین امیرعبداللهیان، در مورد مهم‌ترین مسائل منطقه‌ای رایزنی می‌کند.
نتیجه دیدار با امیر عبداللهیان در اولین روز سفر این بود که ایران و ارمنستان مشترکا مسیری را که از داخل خاک ارمنستان می‌گذرد، بازسازی کنند تا عبور کامیون‌های ایرانی و رسیدن آنها به اروپا و اوراسیا را بدون مزاحمت‌های آذربایجان عملی کنند. این جاده که تاتو نام دارد مسیر جایگزین جاده گوریس- قاپان می‌شود.
با وجود همه این اظهارات و اقدامات اما هم مقامات ایرانی و هم مقامات آذربایجانی اعلام کردند که اختلافی با یکدیگر ندارند. ایران برای بار چندم تاکید کرد که اختلافات باید با مذاکره و بدون مداخلات کشورهای خارجی حل شود. سخنگوی وزارت خارجه جمهوری آذربایجان نیز گفته است: مایلیم تأکید کنیم همان‌طور که حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در مصاحبه‌ای با یک تلویزیون محلی گفته روابط میان مردمان کشورهای ما در بالاترین سطح قرار دارد. روابط میان جمهوری آذربایجان و ایران مبتنی بر پیوندهای تاریخی قوی، دوستی و همکاری است.
با این حال باید دید در روزهای آتی تحولات منطقه به چه سمتی می‌رود.
