چکیدهدر سالهای ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۶ طی دو فصل کاوش باستانشناختی در محوطۀ تاریخی ولیران دماوند، بقایای سازهایمربوط به دورۀ ساسانی شناسایی شد. این سازه شامل یک برج و بارو و نیز اتاقهای متعددی است که در دو سوی یک معبر سازماندهی شدهاند. آثار معماری مکشوف از ولیران، به شناخت دورۀ ساسانی منطقۀ دماوند و در […]
چکیده
در سالهای ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۶ طی دو فصل کاوش باستانشناختی در محوطۀ تاریخی ولیران دماوند، بقایای سازهای
مربوط به دورۀ ساسانی شناسایی شد. این سازه شامل یک برج و بارو و نیز اتاقهای متعددی است که در دو سوی یک معبر سازماندهی شدهاند. آثار معماری مکشوف از ولیران، به شناخت دورۀ ساسانی منطقۀ دماوند و در افقی وسیعتر به درک ما از گونۀ معماری دفاعینظامی و نیز ساختارهای سیاسی و اجتماعی دورۀ ساسانی کمک شایانی می‌کند.
اهمیت این موضوع در این است که بهطور کلی، کاوشها و بررسیهای محدودی دربارۀ قلعه های دورۀ ساسانی انجام شده و اطلاعات بسیار اندکی دربارۀ ساختار معماری و نظام شکل گیری آنها در دست است. منطقۀ دماوند به لحاظ موقعیت جغرافیایی و ارتباطی در طول تاریخ و به ویژه در دوران اشکانی و ساسانی، از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است. این منطقه در تلاقی طبرستان، ری و قومس قرار داشته و همواره از کانونهای مهم فرهنگی به شمار میرفته است. با توجه به آگاهی اندک ما از معماری دورۀ ساسانی در قلمرو شمالی دولت ساسانی، معماری محوطۀ تاریخی ولیران میتواند خأل علمی را در این خصوص تا حدودی جبران کند. نگارندگان مقالۀ حاضر بر آناند که با روش توصـیفی تحلیلـی، ضمن معرفی معماری محوطۀ تاریخی ولیران و بیان ویژگیهای معماری آن، کاربری و زمان ساخت این مجموعه را مشخص کنند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد معماری مکشوف از محوطۀ ولیران دماوند، قلعهای مربوط به اواخر دورۀ ساسانی است که از آن بهعنوان انبار کالا و ذخیرۀ مواد غذایی استفاده میشد و احتماال در اوایل دورۀ اسلامی بهطور کامل تخریب شده است.
مقدمه
منطقۀ دماوند به دلیل موقعیت کوهستانی و قرار گرفتن در مسیر ارتباطی طبرستان به مناطق مرکزی ایران در دوران قبل و بعد از اسلام، همواره مورد توجه اقوام و حکومتهای گوناگون بوده است. این منطقه در دورۀ ساسانی به عنوان گذرگاه ارتباطی میان نواحی مرکزی ایران، به خصوص ایالت ری با بخش شمالی و شمال شرقی شاهنشاهی ساسانی،محسوب میشده است. ولی هیچ اطلاعی در خصوص آثار و بقایای معماری عصر ساسانی در منطقۀ دماوند تا قبل از کاوشهای باستانشناسی محوطۀ تاریخی ولیران در دست نبود. در کاوشهای انجام شده در محوطۀ ولیران، ساختارها و فضاهای معماری متعلق به یک قلعه و یافته های دیگری به دست آمد که میتواند مبنایی برای شناخت دورۀ ساسانی این منطقه باشد. بیشترین آثاری که از منطقۀ دماوند شناسایی شده است قلعه ها هستند. استحکامات نظامی و دفاعی منطقۀ دماوند نقش بسزایی در تأمین امنیت و حفظ حاکمیت فرمانروایان این منطقه در طول تاریخ داشته است. فرمانروایان ساسانی برای مقابله با تهدیدها و رویارویی با دشمنان قلعه های بسیاری در پهنۀ ایرانشهر ساخته اند. دریایی در شهرستانهای ایرانشهر، از خاندان وسیمگان دماوند با عنوان کوهیار یاد می‌کند که این منطقۀ کوهستانی را برای فرمانروایی در اختیار داشتند (دریایی ۱۳۸۸ ،۳۹ .)
شمار فراوانی از قلعه های کوهستانی بر فراز ارتفاعات منطقۀ دماوند برپا شده اند که به نظر میرسد بیشتر آنها دارای وسعت کم بوده و کارکرد دیدبانی و راهداری داشته اند و تعداد اندکی نیز محل اقامت بودهاند. از آنجایی که این قلعه ها تاکنون مورد بررسی و کاوش دقیق قرار نگرفته اند،
تاریخگذاری بیشتر آنها بر حدس و گمان و سفالهای سطحی استوارند و در بازۀ زمانی سدههای نخستین اسلامی تا دورۀ قاجار قرار میگیرند (پازوکی ۱۳۸۱الف) تنها بقایای معماری قلعۀ خسروان در روستای خسروان، قلعۀ نوذر روستای آئینه ورزان و قلعۀ زورآباد روستای احمدآباد از قلاع استقراری و دیدبانی دورۀ تاریخی دماوند به شمار میروند که تاکنون مورد کاوش قرار نگرفته اند (همان، ۲۰۰ ،۲۰۷ و ۴۴۳ .)
شاید مهمترین قلعۀ دماوند که در متون تاریخی به عنوان مقرر حکومتی شاهان دماوند از آن یاد شده، قلعۀ شاهان مسمغان به نام استوناوند میباشد که محل آن مورد اختلاف محققان است (نصرتی ۱۳۸۱ ،۱۱۰ـ۱۱۱؛ پازوکی ۱۳۸۱الف، ۴۶ .) کاوشهای قلعۀ ولیران میتواند سرآغاز پژوهشهای نوینی دربارۀ قلعه های دماوند باشد و شناخت ما را از اینگونه معماری افزایش دهد.
این پژوهش بـه روش توصـیفی تحلیلـی به انجام رسیده و اطلاعات آن در دو مرحلۀ میدانی و کتابخانه ای گردآوری شده است. مرحلۀ اول شامل کاوش میدانی و مشخص کردن آثار و بقایای معماری به جامانده و مرحلۀ دوم شامل مطالعات کتابخانه ای است. مهمترین پرسشهای این تحقیق عبارت اند از: کاربری معماری مکشوفه چیست؟
در چه برههای از دورۀ ساسانی ساخته شد و تا چه زمانی از آن استفاده شده است؟ جایگاه و اهمیت این بنا در دورۀ ساسانی چه بوده است؟ برای این منظور ابتدا به موقعیت جغرافیایی محوطۀ ولیران و سابقۀ تاریخی منطقۀ دماوند پرداخته و سپس ساختار معماری قلعۀ مکشوف توصیف و تحلیل شده است. بقایای معماری مکشوف از ولیران نشان میدهد این قلعه در اواخر دورۀ ساسانی برای انبار کالا ساخته شده است.
۱ .موقعیت جغرافیایی محوطۀ تاریخی ولیران
محوطۀ تاریخی ولیران در فاصلۀ حدود ۵۰۰ متری جنوب روستای ولیران و در انتهای دامنۀ تپه ماهورهای مرزی روستای ولیران و شلمبه واقع شده است. روستای ولیران در دهستان تاررود از بخش مرکزی شهرستان دماوند، درفاصلۀ ۱/۵ کیلومتری جنوب شهر دماوند و در دامنۀ جنوبی سلسله جبال البرز مرکزی قرار گرفته است (تصویر ۱ .)
محوطۀ ولیران در بین اهالی روستاهای ولیران و شلمبه به اسامی مختلفی چون قلعه دختر، قلعه سنگی، نمک‌لیسه و قلعۀ خداآفرین معروف است (نعمتی ۱۳۸۵ ،۱ .)روستای ولیران که محوطۀ ولیران از نام آن گرفته شده، در واقع یک روستای پایکوهی است که شمال و شرق آن را ارتفاعات و تپه ً ماهورهای نسبتا بلند و خشکی احاطه کرده، ولی بخش غربی و جنوبی آن بهواسطۀ عبور رودخانۀ تار حاصلخیز و سرسبز است (همان ۱۳۸۷ب، ۲۸۲٫)
۲ .پیشینۀ مطالعات باستانشناسی منطقۀ دماوند و محوطۀ تاریخی ولیران
اولین مطالعات باستانشناسی در منطقۀ دماوند را ژاک دمرگان در سال ۱۹۳۱ میلادی به انجام رساند. بر اساس
گزارش دمرگان، شهر دماوند و اطراف آن به لحاظ اهمیت تاریخی و فرهنگی، در سال ۱۳۱۰ هجری خورشیدی با شمارۀ ۵۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید (پازوکی ۱۳۸۱الف، ۵۷ .)علی اکبر سرافراز در یک برنامۀ بررسی و شناسایی، از تپه ها و قلاع اطراف دماوند گزارشی ارائه داده است (سرافراز ۱۳۴۰ .)علاه بر بررسی مذکور، میتوان به گزارش فائق توحیدی و طباطبایی (بیتا) از منطقۀ آبسرد، گزارش مهدی رهبر از قلعۀ ظهرآباد کیلان در سال ۱۳۵۸ (مرتضایی ۱۳۸۰ ،۲۶۰ )و گزارش محمدرحیم صراف (۱۳۶۱ )از گرد تپۀ دماوند مربوط به دوران تاریخی اشاره کرد.
در نهایت در سال ۱۳۸۰ ،شهرستان دماوند توسط ناصر پازوکی مورد بررسی و شناسایی کامل قرار گرفت. بیشتر آثار شناسایی شده در این بررسی مربوط به قلعه ها و استحکامات نظامی بوده است (پازوکی ۱۳۸۱ب)
تا پیش از انجام کاوشهای باستانشناختی، در هیچ یک از بررسیهای انجام شده، اشارهای به محوطۀ تاریخی
ولیران نشده است. در سال ۱۳۸۵ ،اولین فصل کاوشهای باستانشناسی در منطقۀ دماوند توسط محمدرضا نعمتی درمحوطۀ تاریخی ولیران انجام شد (نعمتی ۱۳۸۵ .)فصل دوم این کاوشها در پاییز ۱۳۸۶ انجام و در این فصل حوضۀ رودخانۀ تار و دماوند نیز مورد بررسی و شناسایی قرار گرفت )همان۱۳۸۷ الف(. در نتیجۀ این کاوشها، بقایای معماری مربوط به دورۀ ساسانی، روی گورستان دورۀ اشکانی مشخص شد. همچنین در بررسی حوضۀ رودخانۀ تار بر اساس شواهد سطحی از جمله سفال، ۲۲ محوطه، تپه و قلعه از دورۀ ساسانی شناسایی شد. دو قلعۀ شناسایی شده شامل بوستول و مروان هستند که روی تپهماهورها و مشرف به رودخانۀ تار واقع شدهاند (همان، ۳۷۱٫)
