▫️مقدمه
هنر کتابت و کتاب آرایی از مباحث بسیار قابل اهمیت در تمدن اسلامی بوده و ارتباط آن با فرهنگ، هنر و تمدن ارتباطی ناگسستنی است. هنرمندانی که در کتاب آرایی دخیل هستند عبارتند از کاغذساز، خطاط، جدول کش، مذهب، جلدساز، رنگ ساز و صحاف که هر یک به نوبه خود در تعالی این هنر زحمت شایانی را متحمل می شوند.
💠 هنر کتابت، خوشنویسی و هنر کتاب آرایی که با یکدیگر در ارتباط مستقیم می باشند از جمله هنرهایی هستند که در فرهنگ اسلامی جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده اند. زیرا در دین اسلام کتابت و قلم نقش اساسی را ایفا می کردند و اهمیت آنها تا بدان اندازه است که در نخستین آیات نازل شده بر پیامبر گرامی (ص) سخن از قلم و تعلیم گفته شده و به موجب همین اهمیت است که هنرمندان مسلمان در خوشنویسی و زینت بخشی قرآن کریم از تمام وجود و هنر خود مایه می گذاشتند.
💠 خوشنویسان معروف و مشهور بسیاری هستند که با قلم شیوایشان مفتخر به نگارش و تزئین کلام الله مجید شده اند که اکنون تعدادی از آنها زینت بخش کتاب خانه ها و موزه ها شده است. خوشنویسانی که در نهایت زیبایی و کمال قرآن کریم را با خطوط زیبایشان با قدرت و ملاحت و غنای بسیار به دنیای هنر عرضه داشتند و آثاری نفیس و گرانبها از خود به یادگار گذاشته اند.
کتابت کلام الله مجید یکی از آرزوهای هر خوشنویس مسلمان است. خصوصاً خوشنویسی که دارای مقام و جایگاهی بسیار والاست و با عشق و علاقه و ایمان و با جوهره وجودی اش که همانا عشق و ارادت به کلام وحی الهی قرآن کریم است.
💠 آورده اند که “هر کس بسم الله الرحمن الرحیم را به زیبایی بنویسد، به بهشت می رود و خداوند به او پاداش نیکو می دهد”. سرلوحه قرآن کریم بسم الله الرحمن الرحیم است که نگارش آن برای هر خوشنویسی منتهای عشق و ارادت و لذتی وصف نشدنی در هنگام نگارش آن است.
💠 قرآن هایی که به خط نستعلیق نوشته شده باشند انگشت شمارند. علت آن این است که بین شیوه نگارش خط نستعلیق با آیات عربی قرآن به سادگی نمی توان ارتباط زیباشناختی برقرار کرد و یکی از دلایل عدم رونق قرآن مجید به خط نستعلیق را در همین موضوع می دانند. نمونه آن را سوره حمد میرعماد (۹۶۱ ه.ق) به خط نستعلیق است که بدون اعراب گذاری نوشته شده و البته تمام قواعد نستعلیق در آن رعایت شده است.
💠 در تاریخ کتابت دو قرآن به خط نستعلیق نوشته شده مشهور است؛ یکی از آن متعلق به محمدحسین دماوندی متخلص به «نورس» مربوط به تاریخ ۱۰۹۳ هجری و دیگری متعلق به اسداله شیرازی در ۱۲۷۰ ه.ق است که اکنون در کاخ گلستان نگهداری می شوند.
💠 محمدحسین دماوندی اولین کسی است که دست به کتابت قرآن کریم به خط نستعلیق شده است. این کار بنابر نظر اساتید خوشنویس کاری بزرگ و سخت و کار کسی است که در هنر خوشنویسی به نهایت استادی رسیده است. چون خوشنویس آنقدر در هنر خوشنویسی باید مهارت داشته باشد که بین خط نستعلیق و کلمات قرآنی اعراب گذاری شده ارتباط زیباشناختی برقرار کند و اهمیت کتابت قرآن محمدحسین دماوندی در همین موضوع است.
▪️معرفی محمدحسین دماوندی
➖محمدحسین دماوندی که به «نورس» تخلص می کرد، در جوانی از دماوند که زادگاهش بود به اصفهان رفت و از شاگردان صائب تبریزی شد. دیوان شعر نورس دماوندی توسط حجت الاسلام حمید آقائی تصحیح و آماده شده است که بزودی منتشر می شود. محمدحسین دماوندی هم شاعر بود و هم خوشنویس. به نظر می رسد در هر دو هنر مقامی بسیار بالا داشت. نستعلیق را بسیار زیبا می نوشت. (درباره این خوشنویس و شاعر به مقاله جناب حجت الاسلام حمید آقایی در سایت دماوند نامه رجوع فرمایید.)
💠 خط نستعلیق ترکیبی از نسخ و تعلیق است و نشانه ذوق و ظرافت خاص ایرانیان است و به عنوان «عروس خطوط اسلامی» لقب گرفته است. خط نستعلیق تماماً دور است و تقریبا یک ششم یا دو ششم آن سطح است و توسط میرعلی تبریزی ابداع و سروسامان داده شده است. این خط با ذوق هنرمندان ایرانی در حدود قرن های ۷ و ۸ هجری جلوه گر شد و در دوره تیموریان توسط میرعلی تبریزی قانونمند گردید و به دست میرعمادالحسنی به اوج زیبایی و شکوه خود رسید.
🔰قرآن کریم توسط محمدحسین دماوندی به خط نستعلیق بسیار خوش و زیبا با اعراب در اواخر صفویه و اوایل قاجار کتابت شده است. کاغذ این قرآن کریم از نوع دولت آبادی که نوعی کاغذ بوده در هند در عصر عادلشاه (۸۹۵ – ۹۱۶ ه.ق) در محلی به نام دولت آباد ساخته می شد، استفاده شده که به رنگ شیری رنگ و تعداد صفحات آن ۷۳۰ صفحه است که هر صفحه ۱۰ سطر کتابت دارد.
💠 بیرون جلد قرآن کریم، جلد روغنی با گل و برگ و بته است. بنا بر سنت قرون اولیه اسلامی، نقش و نگار انسان و جانوران بر دیوارها و اماکن مذهبی منع شده بود، این امر را در ترسیم جلد قرآن ها نیز رعایت می کردند. بنابراین جلد تمام قرآن ها فقط نقوشی از گل و برگ و گیاه بود.
💠 جلد قرآن کریم به خط محمدحسین دماوندی با مقوای روغنی و زمینه مشکی تزئین شده است، شکل ساختن این جلد به این صورت بوده؛ یک مقوای صاف و مقاومی را می گرفتند و به قطع کتاب می بریدند. آنگاه تذهیب کار سطح مقوا را با لایه نازکی از خمیر گچ می پوشانید. پس از سخت شدن گچ، لایه بسیار نازکی از روغن کمان روی آن می گسترانید. سپس نقاشی سطح گل را از گل و برگ طراحی می کرده و پس از تکمیل شدن برای حفظ آن با لایه ی بسیار نازکی از روغن کمان چند بار آن را می آلانیدند و در محفظه ای شیشه ای منفذدار دور از گردو غبار در مقابل آفتاب می گذاشتند تا خشک شود. بدین ترتیب لایه های روغن کمان پوشش بسیار محکمی مانند شیشه شفاف بر سطح جلد ایجاد می کرده است. این جلدها از دوره قاجار رایج شد و به سایر جلدهای چرمی و سوخت برتری پیدا کرد و در عصر ناصری این نوع جلدسازی به اوج کمال و عظمت خود رسید.
💠 جلد روغنی با گل و برگ و بته قرآن کریم به خط محمدحسین دماوندی دارای یک حاشیه بسیار ظریف طلاپوش است. هنرمند با این حاشیه سازی با پوششی بسیار ظریف از طلا به زیبایی جلد قرآن افزوده است.
درون جلد قرآن کریم پشت صفحه اول زمینه جلد روغنی مشکی است که با ترنج و دو سر ترنج به رنگ عنابی با شاخه و گل های الوان و دارای یک حاشیه که با زمینه مشکلی با گل و برگ های ریسه ای و زنجیره ای زرین و طلایی و زیبا آراسته شده است.
💠 ترنج طرحی مرکب از طرح های اسلیمی و گل و بوته ای معمولا در وسط نقش ها استفاده می شود. از ترنج در طرح های تذهیب و نقاشی هم استفاده می شود. در تزئین نسخ خطی غالباً ترنج در پشت صفحه اول نقش می شود. در میان آن نام کتاب و یا سفارش دهنده کتاب و یا فهرست کتاب نوشته می شود.
➖ سر ترنج؛ ترنج کوچکی است که در بالای ترنج اصلی نقش می شود و با خط کوتاه به ترنج اصلی وصل می شود.
➖ قبل از صفحه اول، پیش از آنکه صفحه اول ورق بخورد (پشت صفحه اول) نوشته شده «قد انتقل فی نوبتی بیع الصحیح الشرعی و انا العبد العاصی فرهادبن ولیعهد طاب ثراه فی جمادی الاولی ۱۲۹۲».
در ذیل این سطر نوشته شده است:«از قرآن های ملامحمدتقی منجم است».
🔰صفحه اول و دوم قرآن کریم
➖صفحه اول قرآن کریم با سوره فاتحه الکتاب و صفحه دوم با سوره بقره با خط بسیار زیبای نستعلیق کتابت شده است. دور تا دور صفحه تزیین شده را جدول (جدول به خطوطی که دورتادور صفحه تزیین را فرا گرفته می گویند) فرا گرفته است و خطی که به آن کمنداندازی می گویند به صورت زرین (طلایی) و رنگین با فاصله معین از جدول در قسمت بالا، پایین و مقابل عطف کشیده به طوری که جدول دو صفحه را (منظور صفحه اول و دوم را) که به رنگ زرین و رنگین است، احاطه می کند.
💠 حاشیه های مذهّب (زراندود شده) بسیار ممتاز به طرح کتیبه ای دارای متن طلاپوش با گلها و شاخه های بسیار ظریف و زیبا رنگارنگ و الوان و دارای دو سرلوح مذهب (زراندودشده) با گلها و شاخه های فراوان و نیز دارای چهارکتیبه بازوبندی مذهب (زراندود شده) با گلها و شاخه های الوان بسیار زیبا است که در بالا و پایین صفحه اول و دوم که دارای متن طلاپوش است در صفحه اول و دوم،اسم سوره فاتحه الکتاب و سوره بقره به رنگ آبی فیروزه ای به خط نستعلیق بسیار زیبا کتابت شده است.
➖بین سطور کتابت شده این دو صفحه طلااندازی دندان موشی با تحریر مشکی که در واقع نوعی نقش با خطوط منحنی به شکل ابر که برای تزئین اطراف متن کتابت (خوشنویسی) ایجاد کرده اند. این کار به جهت اینکه به زمینه طلاکاری و خوشنویسی جلوه بیشتر و جذابیت بدهد استفاده شده است. البته به نمایان شدن هنر خطاطی کمک بسیاری می کند.
💠 مابقی اوراق صحیفه شریفه
➖متن ها ساده و بدون تزئینات است. البته جدول و کمنداندازی زرین و رنگ زنگاری دارد.
💠 ختم آیه ها
➖ختم آیه ها در لوزی های کوچک طلایی آمده است.
💠 جزو و نصف الجزو و حزب ها
➖جزوها و نصف الجزوها و حزب ها در حاشیه ها به رنگ طلایی و شنگرفی به خط نستعلیق نوشته شده است.
💠 سر سوره ها
➖ سر سوره ها در مستطیل های طلاپوش ساده با رنگ آبی فیروزه ای به خط دو دانگ نستعلیق بسیار زیبا نوشته شده و در بعضی از صفحات خواص سوره ها را با خط بسیار زیبای شکسته با مرکب مشکی نوشته اند و همچنین خوب و بد استخاره و اسم سوره ها به رنگ شنگرف در بالای صفحات نوشته شده است.
🔰 پایان قرآن
➖در پایان قرآن کریم، آخرین صفحه آمده است: «کتبه العبد المتخلص بالنورس محمدحسین دماوندی فی سنه ثلث تسعین بعد الاف من الهجره النبویه (صلی الله علیه و آله)».
➖در حاشیه پایانی صفحه آخر (آخرین صفحه) سمت چپ صفحه: به تاریخ اواسط ربیع الاول ۱۲۲۸ کمترین بنده درگاه جهان پناه عبدالوهاب موسوی برحسب الامر شرف انور اقدس اعلی … بتحریر خواص سور این مبارک قرآن مجید حمید اقدام و درکمتر از یک روز من الافتتاح الی اختتام اتمام یافت.
✔️پایان سخن
➖قرآن کریم به خط محمدحسین دماوندی متخلص به نورس با خط زیبای نستعلیق که به «عروس خطوط اسلامی» معروف است کتابت شده است. این نسخه متعلق به سال ۱۰۹۳ ه.ق اواخر دوره صفویه و اوایل دوره قاجار است. با توجه به نوع خط این کتابت که متعلق به ایران است، در بی نظیر و بی مانندی این قرآن که اکنون زینت بخش کاخ موزه گلستان است تردیدی نیست. جای آن دارد که با عکاسی و تهیه فیلم از این قرآن، نمایشگاهی در معرض دید مردم دماوند قرار گیرد تا به میراث ملی و گرانبهایی که به خط یک دماوندی است افتخار کند.
