ترکیب بند محتشم کاشانی از مشهورترین اشعار در رثای امام حسین و یارانش است. محتشم از شاعران بزرگ دوره صفویه است. دوره حیات شاعر مصادف با رسمی شدن مذهب شیعه در ایران بود و ساخت بسیاری از تکایای تاریخی ایران مربوط به این دوره است. به همین جهت است که، به فاصله کوتاهی پس از مرگ شاعر، شاهد نخستین کتیبه نگاری ها بر اساس این ترکیب بند در حسینیه ها و اماکن مذهبی هستیم، سنتی که تا به امروز پا برجاست و بسیاری از بناها به ابیاتی از این شعر مزین اند. در حسینیه محله فرامه شهر دماوند، کتیبه ای به خط نستعلیق، با اشعاری از محتشم، در صحن اصلی نصب شده است . کتیبه مذکور که تاریخ نگارش آن مربوط به نیمه اول دوره قاجاریه است روی پارچه ای نوشته شده که بیش از بیست متر طول دارد؛ سرتاسر پارچه قلمکاری شده و خوشنویس آن محمد هاشم گتمیری است . کاتب از سادات مرعشی دماوند و از نوادگان میر بزرگ (گتمیر ) است . نام استاد قلمکار محمد حسینی ذکر شده و نام واقف نیز در ابتدای کتیبه حاجی میرزا قربانعلی درج شده است. اهمیت این کتیبه از آن روست که از قدیمی ترین نمونه های خوشنویسی در دماوند و بر اساس شعر محتشم است.
مقدمه
کتیبه نویسی و کتیبه نگاری در ایران پیوندی تنگاتنگ با مفاهیم مذهبی داشته است. از سده های آغازین اسلام، کتیبه هایی به خط کوفی و ثلث در مساجد به شیوه های گوناگون نوشته شده است. از دوره تیموری به بعد و با اعتلای خط نستعلیق، این خط در کتیبه نگاری ها مورد استفاده قرار گرفت. پس از دوره تیموری و با روی کار آمدن حکومت صفویه، استفاده از خط نستعلیق گسترش بیشتری پیدا کرد. گرچه هنوز کتیبه نگاری غالبا به خط ثلث انجام می شد، اما اشعار و نوشته هایی که به زبان پارسی بودند با خط نستعلیق نگاشته می شدند . این سنت در دوره قاجار با گستردگی بیشتری ادامه یافت. در این دوره، اغلب کتیبه ها را به خط نستعلیق نوشته اند. از آنجا که دوره صفوی همراه با رسمی شدن مذهب شیعه در ایران بود، استفاده از کتیبه ها علاوه بر مساجد در تکیه ها نیز مرسوم شد. از قدیمی ترین نمونه های استفاده از کتیبه نستعلیق در تکایا می توان به کتیبه مشهور میرعماد در تکیه میرفندرسکی تخت فولاد اصفهان اشاره کرد. در دوره قاجار نیز در بسیاری از تکایا کتیبه هایی به خط نستعلیق نگاشه شد. از آنجا که فضای تکیه پیوسته با مفاهیم عاشورایی همراه است، بیشتر اشعاری با این مضامین در کتیبه ها به کار رفتند. از میان این اشعار، ترکیب بند مشهور محتشم کاشانی بارها در کتیبه نگاری ها استفاده شده است.
نوشته پیش رو به معرفی یکی از نمونه های تاریخی استفاده از ترکیب بند محتشم در کتیبه نویسی دوره قاجار می پردازد. این کتیبه از قدیمی ترین نمونه های این ترکیب بند به نستعلیق است که به خط محمدهاشم الکتمیری الحسینی و به سال ۱۲۵۲ ق در تکیه محله فرامه شهر دماوند نوشته شده است.
در این بررسی، ابتدا خوشنویسی روی پارچه به صورت اجمالی بررسی شده و سپس نخستین نمونه های کتیبه روی اشعار محتشم معرفی خواهد شد و در نهایت با بررسی پیشینه خوشنویسی در شهر دماوند پیش از کتیبه مذکور زمینه های خلق این اثر به طور مختصر بررسی خواهد شد.
نگاهی به زمینه تاریخی خوشنویسی روی پارچه
کتیبه نویسی روی پارچه سابقه ای تاریخی دارد. پارچه های مشهور به طراز نمونه های کهن خوشنویسی روی پارچه اند. این پارچه ها به ویژه در دوران سلجوقی و ایلخانی در ایران رایج بودند؛ مضمون آنها بیشتر نام خلیفه و شعارهای خاص بود و اهدای آن به اشخاص بیانگر بخشیدن قدرتی ویژه و انتصابی خاص بوده است. پارچه های کتیبه دار با مضامینی چون آیات قرآن و ادعیه و اشعار بیشترین نمونه از پارچه های خوشنویسی شده اند. برخی از این لباس ها به پیراهن نادعلی» یا «جامه فتح» مشهور شده اند. یکی از مشهورترین این جامه ها متعلق به شاه عباس صفوی است که در بخش اسلامی موزه ملی ایران نگهداری می شود. خوشنویسی این پیراهن مستقیما روی پارچه اجرا شده است. خطوط به کار رفته در این پیراهن کوفی، نسخ، ثلث و نستعلیق با قلم زر و لاجورد و شنگرف و زعفران است. همچنین، نمونه های تاریخی پارچه خیمه ها و نخل های عزاداری نیز دارای کتیبه هایی به صورت دوخته شده، قلمکار یا کتابت مستقیم روی آنها بوده است. از نمونه های متعلق دوره قاجار خوشنویسی روی پارچه می توان به کتیبه پارچه ای با تکیه گاه کاغذی مسجد ملا اسماعیل یزد (تصاویر ۱ و۲) و دو زیارتنامه از دو امامزاده در بیدگل به قلم میرزا عبدالباقی طباطبایی و محمود مشیر اشاره کرد. همچنین، یکی از بزرگترین پرده های تعزیه خوانی مربوط به اوایل دوره قاجار که در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود دارای حاشیه ای خوشنویسی شده به خط نستعلیق از ترکیب بند محتشم کاشانی است (تصویر ۳).
مأخذ: موزۀ آستان قدس رضوی.
پیشینه کتیبه بر اساس ترکیب بند محتشم کاشانی
محتشم کاشانی (۹۰۵ – ۹۹۶ق) از شاعران دوره شاه طهماسب صفوی است. عمده شهرت وی به خاطر ترکیب بند مشهور وی در دوازده بند است بدین مطلع:
باز این چه شورش است که در خلق عالم است .
سابقه خوشنویسی اشعار محتشم به کتابت نخستین نسخه ها از دیوان این شاعر در اواخر حیات وی و چند سال پس از آن بر می گردد. ظاهر پژوهش دقیقی درباره تاریخچه کتیبه نگاری با اشعار محتشم انجام نشده است، اما به احتمال زیاد کهن ترین کتیبه از ترکیب بند محتشم مربوط به پنج سال پس از مرگ وی بر سر در حسنیه نواب بیرجند است. در این کتیبه، بند ششم ترکیب بند (ترسم جزای قاتل او چون رقم زنند) به خطی به غیر از نستعلیق نگاشته شده است (تصاویر ۴ و ۵). دیگر نمونه تاریخی کتیبه نگاری با این شعر که احتمالا نخستین نمونه به خط نستعلیق نیز هست در مسجد جامع دربند در داغستان روسیه به تاریخ ۱۰۳۶ق است که به فرمان شاد عباس ساخته شده است. در محراب مسجد، علاوه بر کتیبه هایی به خط ثلث، ابیاتی از شعر محتشم به خط نستعلیق نیز جای گرفته است (تصاویر ۶ و ۷).
در دوره قاجار نیز بسیاری از بناها از جمله مسجد مدرسه سردار قزوین به تاریخ ۱۲۳۱ق، حسینیه قوام شیراز در حدود ۱۲۷۰ ق و تکیه معاون الملک کرمانشاه در حدود ۱۳۲۰ق کتیبه ای بر اساس این شعر دارند. علاوه بر بناها، چنان که ذکر شد، پرده تعزیه خوانی در ابعاد ۴/۲ در ۳۳/۷ متر (مربوط به اوایل دوره قاجار و محفوظ در آستان قدس) نیز از نمونه های تاریخی کتیبه نویسی با شعر محتشم به شمار می رود. همچنین، نمونه های کاغذی با خط جلی در دوره قاجار سابقه داشته که از جمله آنها یک قطعه نستعلیق ممتاز با قلم کتیبه مربوط به قرن سیزدهم هجری است، که در موزه ملک نگهداری می شود. ابعاد این قطعه ۳۲ سانتی متر در ۱۸ سانتی متر است که مصرع هشتم از بند نهم ترکیب بند بر آن نوشته شده است (تصویر ۱۹). کتیبه پارچه ای با شعر محتشم نیز از دوره مظفرالدین شاه موجود است که در آن بند پنجم ترکیب بند نوشته شده است. در این کتیبه، هر مصرع در یک ترنج و ما بین هر ترنج صفاتی از امام حسین ع ذکر شده است. در حاشیه ترنج ها هم نقشی از گل های رنگی است (تصویر ۸ )
خوشنویسی در دماوند
کتیبه های موجود در شهر دماوند مانند اکثر مناطق ایران مربوط به بناهای معماری و سنگ مزار است . تعدادی از سنگ مزارهای به جا مانده از دوره افشاریه و قاجار در محوطه امامزاده عبدالله وعبید الله این شهر دارای کتیبه نستعلیق اند. همچنین، اگرچه کتیبه پنجره مشبک چوبی امامزاده را نسخ دانسته اند، اما بیشتر به نمونه های نخستین نستعلیق شباهت دارد. تاریخ این اثر ۱۰۶۷ق است. کتیبه های سنگ مزار دیگری نیز در قبرستان شهر موجود است که خط آنها نستعلیق و نمایانگر رواج این خط در سطح شهر در دوره قاجار است.
معرفی کتیبه نستعلیق به خط محمدهاشم گتمیری
حسینیه محله فرامه دماوند، که بنای قدیمی آن تخریب گشته و ساختمانی نو برای آن ساخته اند، محل نگهداری کتیبه ای نستعلیق براساس ترکیب بند محتشم کاشانی است (ت ۲۷ و ۲۰). این کتیبه روی پارچه ای در طول حدود ۲۱ متر و عرضی نزدیک به نیم متر نوشته شده است. پارچه با توجه به الفبای سیریلیک هر کارخانه سازنده در انتهای پارچه به احتمال زیاد از منسوجات وارد شده از روسیه بوده است (ت ۱۰).
کتیبه شامل ۴۰ بیت است که از آن میان بندهای ۱، بند ۴ (به استثنای بیت سوم)، بند ۷، بند ۸، بند ۹ (به استثنای بیت ترکیب) و بیت ۱۱ ترکیب بند انتخاب شده است. ابیات کتیبه به این ترتیب است:|
۱. باز این چه شورش است که در خلق عالم است / باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
۲. باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین / بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است
٣. این صبح تیره باز دمید از کجا کزو / کار جهان و خلق جهان جمله در هم است
۴. گویا طلوع می کند از مغرب آفتاب / کاشوب در تمامی ذرات عالم است
۵. گر خوانمش قیامت دنیا بعید نیست / این رستخیز عام که نامش محرم است
۶. در بارگاه قدسکه جای ملال نیست / سرهای قدسیان همه بر زانوی غم است
۷. جن و ملک بر آدمیان نوحه میکنند / گویاع زای اشرف اولاد آدم است
۸. خورشید آسمان و زمین نور مشرقین / پرورده کنار رسول خدا حسین
۹. برخوان غم چو عالمیان را صلا زدند / اول صلا به سلسله انبیا زدند
۱۰. نوبت به اولیا چورسید آسمان طپید / زان ضربتی که بر سر شیر خدا زدند
۱۱. پسآتشی ز اخگر الماس ریزدها ۱۴ / افروختند و در حسن مجتبی زدند
۱۲. وانگه سرادقی که ملک محرمش نبود /کندند از مدینه [و] در کربلا زدند
۱۳. وز تیشه ستیزه در آن دشت کوفیان / بس نخل ها ز گلشن آل عبا زدند
۱۴. پس ضربتی کزان جگر مصطفی درید/ برحلق تشنه خلف مرتضی زدند
۱۵. اهل حرم دریده گریبان گشوده مو/ فریاد بر در حرم کبریا زدند
۱۶. روح الامین نهاده به زانو سر حجاب / تاریک شد ز دیدن آن چشم آفتاب
۱۷. روزی که شد به نیزه سر آن بزرگوار / خورشید سر برهنه بر آمد ز کوهسار
۱۸. موجی به جنبش آمد و برخاست کودکوه / ابری به بارش آمد و بگریست زار زار
۱۹. گفتی تمام زلزله شد خاک مطمئن / گفتی فتاد از حرکت چرخ بی قرار
۲۰. عرش آن زمان به لرزه در آمد که چرخ پیر / افتاد در گمان که قیامت شد آشکار
۲۱. آن خیمهای که گیسوی حورش طناب بود / شد سرنگون ز باد مخالف حباب وار
۲۲. جمعی که پاس محملشان داشت جبرئیل / گشتند بیعماری و محمل شترسوار
۲۳. با آنکه سر زد آن عمل از امت نبی / روح الامین ز روح نبی گشت شرمسار
۲۴. وانگه ز کوفه خیل الم” رو به شام کرد / نوعی که عقل گفت قیامت قیام کرد
۲۵. بر حربگاه چون ره آن کاروان فتاد / شور و نشور و واهمه را در گمان فتاد
۲۶. هرجا که بود آهوئی از دشت پا کشید / هرجا که بود طایری از آشیان فتاد
۲۷. هم بانگ نوحه غلغله در شش جهت فکند / هم گریه بر ملایک هفت آسمان فتاد
۲۸. شد وحشتی که شور قیامت ز یاد رفت/ چون چشم اهل بیت بر آن کشتگان فتاد
۲۹. هرچند بر تن شهدا چشم کار کرد/ بر زخمهای کاری تیغ و سنان فتاد
۳۰. اگاه چشم دختر زهرا در آن میان / بر پیکر شریف امام زمان فتاد
۳۱. بی اختیار نعره هذا حسین از او سر زد چنان که آتش از او در جهان فتاد
۳۲. پس با زبان پرگله آن بضعه الرسول / رو در مدینه کرد که با بضعه الرسول
۳۳. این کشته فتاده به هامون حسین توست / وین صید دست و پازده در خون حسین توست
۳۴. این نخل ترکز آتش جانسوز تشنگی / دود از زمین رسانده به گردون حسین توست
۳۵. این ماهی فتاده به دریای خون که هست / زخم از ستاره بر تنش افزون حسین توست
۳۶. این غرقه محیط شهادت که روی دشت / از موج خون او شده گلگون حسین توست
۳۷. این قالب تپان که چنین مانده بر زمین / شاه شهید ناشده مدفون حسین توست
۳۸. این خشک لب فتاد، ممنوع از لب فرات / کز خون او زمین شده جیحون حسین توست
۳۹. این شاہ کم سپاه که با خیل اشک و آه/ خرگاه زین جهان زده بیرون حسین توست
۴۰. تا چرخ سفله بود خطایی چنین نکرد / بر هیچ آفریده جفایی چنین نکرد
پایان بخش ۱ /
